Teoria samodeterminacji, stworzona przez Deciego i Ryana, to jedna z najbardziej popularnych teorii wyjaśniających, co napędza ludzkie działania. To podejście opiera się na założeniu, że człowiek posiada wrodzoną tendencję do samorozwoju, a jego motywacja wynika zarówno z wewnętrznych zasobów, jak i z interakcji ze środowiskiem. Dzięki niej możemy lepiej pojąć, dlaczego niektóre działania przynoszą nam głęboką satysfakcję, a inne – jedynie chwilowe zadowolenie.

Jednym z głównych filarów teorii jest podział na dwa rodzaje motywacji. Z jednej strony mamy motywację wewnętrzną, która kieruje nas do działania z samego zainteresowania i pasji. W praktyce oznacza to, że gdy wykonujemy zadanie, które sprawia nam przyjemność, nie potrzebujemy dodatkowych zachęt – wystarczy świadomość, że rozwijamy swoje umiejętności i odkrywamy nowe możliwości. Z kolei motywacja zewnętrzna wiąże się z oczekiwaniem nagród lub unikaniem kar. Badania przeprowadzone już w latach 70. XX wieku pokazały, że choć takie podejście może przynieść efekty w krótkiej perspektywie, to często nie prowadzi do trwałego zaangażowania. Dlatego tak istotne jest, aby w codziennych działaniach stawiać przede wszystkim na wewnętrzne czynniki, które wzmacniają poczucie kompetencji i autonomii.

Potrzeby — podstawowe motywacje

Podstawą teorii są trzy fundamentalne potrzeby psychologiczne, które muszą być zaspokojone, abyśmy mogli funkcjonować optymalnie:

• Potrzeba autonomii – to przekonanie, że mamy wpływ na nasze decyzje i działania. Człowiek, który czuje się wolny w wyborze ścieżki życiowej, działa bardziej kreatywnie i jest bardziej otwarty na nowe doświadczenia.

• Potrzeba kompetencji – to poczucie własnej skuteczności i umiejętność radzenia sobie z wyzwaniami. Dzięki temu podejściu uczymy się, że każdy wysiłek przybliża nas do osiągnięcia zamierzonych celów.

• Potrzeba przynależności – to chęć budowania i utrzymywania bliskich więzi z innymi ludźmi. Wsparcie społeczne nie tylko umacnia nasze poczucie przynależności, ale także pomaga w osiąganiu celów.

W teorii tej ważną rolę odgrywa również sposób, w jaki kształtujemy nasze cele. Wyróżnia się cele wewnętrzne, takie jak rozwój osobisty, budowanie relacji czy praca na rzecz wspólnego dobra, które dają trwałe poczucie satysfakcji, oraz cele zewnętrzne, związane z dążeniem do bogactwa czy sławy. Badania wskazują, że skupienie na celach wewnętrznych sprzyja długoterminowemu dobrostanowi, podczas gdy cele zewnętrzne mogą prowadzić do ciągłego poszukiwania kolejnych bodźców, by jedynie chwilowo zaspokoić nasze potrzeby.

Style regulacyjne - jak organizujemy działania

Innym aspektem omawianej teorii są style regulacyjne, czyli sposoby, w jakie kierujemy swoimi działaniami. Autorzy wyróżniają cztery podstawowe typy, tworzące kontinuum wraz z sytuacją, w której nie czujemy motywacji (amotywacja):

• Zewnętrzna regulacja – działamy, aby uniknąć kary lub zdobyć nagrodę. Choć wykonujemy zadanie samodzielnie, tak naprawdę robimy to pod wpływem presji otoczenia.

• Introjekcja – działamy, bo nacisk pochodzi z wnętrza. Wybieramy zachowanie, aby zmniejszyć lęk, poczucie winy lub żeby poczuć dumę.

• Identyfikacja – przyjmujemy dane zachowanie, ponieważ pasuje ono do naszych wartości. Mamy większe poczucie wolności, ale nadal traktujemy to działanie jako środek do osiągnięcia czegoś innego.

• Integracja – nasze działania są w pełni zgodne z naszymi wartościami i tym, kim jesteśmy. Wybieramy je, bo idealnie pasują do naszej tożsamości.

Praktyczne zastosowania

Teoria samodeterminacji znajduje szerokie zastosowanie w praktyce, zarówno w edukacji, pracy, terapii, jak i działaniach społecznych. W szkołach nauczyciele, stawiając na autonomię uczniów, umożliwiają im podejmowanie własnych decyzji, co rozwija kreatywność i umacnia poczucie kompetencji. W miejscu pracy pracodawcy, dając większą swobodę w realizacji zadań, zwiększają zaangażowanie oraz efektywność swoich zespołów. W terapii uzależnień podejście oparte na odkrywaniu wewnętrznych motywacji pozwala pacjentom lepiej zrozumieć własne cele i wartości, co ułatwia trwałą zmianę zachowań. Również w inicjatywach społecznych, gdzie mieszkańcy mają realny wpływ na decyzje dotyczące ich otoczenia, wzmacniane jest poczucie przynależności i odpowiedzialności za wspólne dobro. W ten sposób teoria samodeterminacji przyczynia się do tworzenia środowisk sprzyjających autentycznemu rozwojowi i trwałej satysfakcji z życia.

Podsumowanie

Podsumowując, teoria samodeterminacji Deciego i Ryana pokazuje, że fundamentem ludzkiego rozwoju jest zaspokajanie podstawowych potrzeb psychologicznych. Zrozumienie, jak kluczowa jest autonomia, kompetencja oraz relacje z innymi, pozwala na tworzenie środowisk – zarówno edukacyjnych, jak i zawodowych – sprzyjających pełnemu wykorzystaniu naszego potencjału. Tylko poprzez rozwijanie wewnętrznych motywacji możemy osiągnąć trwały dobrostan i czerpać prawdziwą radość z podejmowanych działań.

Bibliografia:

Lawrence A. Pervin (1996) Psychologia Osobowości Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.

Wojtowicz Ewa (2014) Motywowanie do szczęścia poprzez wspieranie autonomii dziecka – perspektywa teorii autodeterminacji. KWARTALNIK NAUKOWY 2014.